Het raadsel van Vermeer: hoeveel schilderijen maakte hij?

Waar komt de verwarring vandaan? 

6 Vermiste schilderijen

Er zijn zes schilderijen waarvan wordt aangenomen dat ze ofwel verloren zijn gegaan of nog steeds verborgen zijn.  
Hier is een overzicht van wat we over deze zes schilderijen weten:

1. 'Het Concert': dit is waarschijnlijk het bekendste van de vermiste werken. Het werd in 1990 gestolen uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston, samen met andere meesterwerken van onder meer Rembrandt. De diefstal wordt beschouwd als een van de grootste kunstroven in de geschiedenis en het schilderij is sindsdien spoorloos.
2. 'De Schrijvende Vrouw met Dienstbode': dit schilderij wordt in oude documenten beschreven, maar het is niet duidelijk of het een ander werk is dan een van de bestaande Vermeers met een vergelijkbaar onderwerp, zoals 'Schrijvende vrouw met dienstbode' uit The National Gallery of Ireland in Dublin. Dit leidt tot veel discussie onder kunsthistorici.
3. 'Daer een Seigneur zijn handen wast, in een doorsiende kamer, met beelden, konstig en raer': dit werk staat in de veilinglijst van 1696 beschreven en moet een van de topstukken zijn geweest, gezien de hoge prijs die ervoor werd betaald. De beschrijving is echter vrij vaag, waardoor het moeilijk is om te bepalen wat er precies op stond.
4. 'Het Tweede Straatje': er wordt aangenomen dat Vermeer naast zijn wereldberoemde schilderij 'Het Straatje' nog een ander straatbeeld heeft geschilderd. Deze wordt in veilinglijsten beschreven als 'een gezicht van enige huizen'.
5. 'Zelfportret met gereedschap': dit schilderij wordt beschreven als een zelfportret van Vermeer, wat een unieke vondst zou zijn, daar er geen ander bekend zelfportret van hem is. De beschrijving 'met gereedschap' suggereert dat het Vermeer zelf in zijn atelier zou afbeelden, omringd door zijn schildersbenodigdheden. 
6. 'Venus met de Luitspeler': in veilingdocumenten wordt gesproken over een mythologisch werk van Vermeer. Dit zou een uitzonderlijk stuk zijn in zijn oeuvre, dat voornamelijk bestaat uit alledaagse scènes.

Daarnaast zijn er twee werken die zo vaag beschreven zijn, dat niet is vast te stellen wat erop afgebeeld is of van wie ze zijn. 

De informatie die beschikbaar is over de bovengenoemde schilderijen is fragmentarisch en laat ruimte voor interpretatie. Dit maakt ze tot een bron van fascinatie voor kunsthistorici en kunstenaars. 

Onzekere/controversiële werken

Daarnaast is er een aantal werken waarover lange tijd discussie is geweest onder kunsthistorici en experts m.b.t. de toeschrijving aan Johannes Vermeer. De belangrijkste 'onzekere/controversiële' werken zijn:

• 'Sint Praxedis': dit is een van de vroegste schilderijen die aan Vermeer wordt toegeschreven. Het is een religieus historiestuk, wat ongebruikelijk is voor Vermeer die vooral bekend is van zijn genrestukken. Het werk is gesigneerd, maar de signatuur is omstreden en wordt door sommige experts niet als authentiek beschouwd. Anderen, zoals de voormalig conservator van de National Gallery of Art in Washington, Arthur K. Wheelock Jr., verdedigen de toeschrijving wel. Het schilderij is te zien in het National Museum of Western Art in Tokyo, waar het is uitgeleend door de Kufu Company Inc.  
• 'Zittende vrouw aan het virginaal': dit is een klein schilderij met een zittende vrouw die een virginaal bespeelt. Het werk is lange tijd als een authentieke Vermeer beschouwd. De discussie over de authenticiteit laaide op toen het werk in de jaren '90 werd geveild. Na grondig onderzoek door een team van experts van Sotheby's en diverse musea, waaronder het Rijksmuseum, werd het in 2003 opnieuw als een echte Vermeer erkend. Het schilderij is onderdeel van The Leiden Collection van de Amerikaanse zakenman Thomas Kaplan en zijn vrouw Daphne Recanati Kaplan
• 'Meisje met de fluit': dit schilderij, dat in de National Gallery of Art in Washington hangt, is een van de meest controversiële werken. In 2022 kwamen de onderzoekers van het museum met de conclusie dat het werk niet van Vermeer is, maar mogelijk van een leerling of medewerker uit zijn atelier. Dit was een opvallende conclusie die in tegenspraak was met de eerdere consensus. De schildertechniek zou minder verfijnd zijn dan die van Vermeer zelf. Het Rijksmuseum in Amsterdam, echter, blijft van mening dat het wel een echte Vermeer is, wat de discussie levend houdt.
• 'Meisje met de rode hoed': een van de meest besproken gevallen is 'Meisje met de rode hoed'. Soms wordt het wel en soms niet tot het oeuvre van Vermeer gerekend. Het kleine formaat, de ongewone schildertechniek en de datering hebben tot veel debat geleid onder experts. Dit toont aan hoe moeilijk het kan zijn om de echtheid van een werk definitief vast te stellen. 

Valse schilderijen

Er zijn ook vervalsingen in omloop geweest, waarbij schilderijen van andere kunstenaars werden voorzien van een valse Vermeer-signatuur.  

De meest opzienbarende vervalsingen waren van Han van Meegeren, een Nederlandse schilder die in de trant van de Hollandse meesters schilderde. Men kwam van Meergeren’s vervalsing op het spoor in de naoorlogse zoektocht naar kunstroof: in de collectie van Hermann Göring werd een schilderij van Vermeer gevonden, Christus en de overspelige vrouw. Uit de administratie bleek dat dit werk was verhandeld door Han van Meegeren. Hij werd gearresteerd op beschuldiging van collaboratie, omdat het verkopen van culturele schatten aan de vijand als een ernstige misdaad werd beschouwd. Omdat van Meegeren liever een korte gevangenisstraf voor vervalsing dan een lange straf voor collaboratie riskeerde, onthulde de waarheid. Hij bekende dat hij het schilderij dat bij Göring was gevonden, zelf had geschilderd. Sterker nog, hij verklaarde dat het ook gold voor zijn meesterwerk, De Emmaüsgangers, dat in 1937 was verkocht aan Museum Boijmans Van Beuningen. Dit schilderij werd in 1937 binnengehaald als het mooiste werk van Vermeer en kreeg in 1938 een ereplaats in het museum. Om zijn onschuld te bewijzen en aan de beschuldiging van collaboratie te ontkomen, kreeg Van Meegeren een unieke kans. Hij moest, onder toezicht, een nieuwe 'Vermeer' schilderen om zijn capaciteiten als vervalser te tonen. In een studio in de gevangenis schilderde hij Christus in de tempel. 

Door zijn eigen bekentenis en de daaropvolgende bewijzen werd Han van Meegeren in 1945 ontmaskerd als een meestervervalser. De ontdekking van de vervalsing had een grote impact op de kunstwereld en leidde tot diepe verlegenheid bij de experts die erin waren getrapt.

Restauraties en de moderne wetenschap

Tegenwoordig wordt een restauratie gezien als een kans om meer te leren over een schilderij, in plaats van alleen een beschadigd werk te herstellen. Met moderne technologie, zoals röntgenfotografie, infraroodreflectografie en chemische analyses van de verf, kunnen experts veel meer te weten komen over de onderliggende lagen en de oorspronkelijke compositie.

Voorafgaande, tijdens en na de grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum in 2023 zijn heel veel werken van Vermeer onderzocht. Onlangs is over dit onderzoek een Engelstalig boek uitgegeven door het Rijksmuseum met de titel ‘Closer to Vermeer: New Research on the Painter and His Art.’ Dit boek is te koop in de museum shop van het Vermeer Centrum Delft.