Wat zien we in dit werk?
- De dame: een elegante dame in een luxueuze, bontgevoerde, gele overjas zit aan een tafel. Haar blik lijkt onzeker, met een hand bij haar kin, wat een gebaar van twijfel of aarzeling kan zijn. Is ze overvallen, door het plotseling binnenkomen van de dienstmeid? De brief die ze aan het schrijven is, is half voltooid. In haar linkeroor hangt een indrukwekkende druppelparel, een sieraad dat in de mode was in het derde kwart van de 17e eeuw. Waarschijnlijk is het, vanwege de hoge prijs geen echte parel, maar een nagemaakte glasparel, die door Venetiaanse glasblazers werden gemaakt*.
- De dienstbode: de dienstbode, in een bescheidenere grijze outfit met een blauw schort, staat iets achter haar meesteres. Ze is voorovergebogen en lijkt net een brief aan de dame te overhandigen. Haar blik is zorgzaam maar ook bezorgd. De aanwezigheid van de dienstbode benadrukt de rol van de dienstmeid als vertrouwenspersoon en mogelijk als boodschapper in amoureuze aangelegenheden voor welgestelde dames.
- De brief: het schilderij valt in de categorie van Vermeers ‘briefschilderijen’ en legt de focus op liefdeszaken. In totaal maakte Vermeer zes schilderijen waarin brieven het onderwerp zijn. Ook in dit werk is de brief de kern van de spanning; de emoties van de dame suggereren dat de inhoud van de brief mogelijk verontrustend is, wat de onzekerheden van de liefde in die tijd weerspiegelt. Wordt de brief net bezorgd of stuurt de dame de dienstmeid op pad om de brief te bezorgen. Wie zal het zeggen?
- Compositie en licht: Vermeer creëert een gespannen, psychologisch moment. Het sterke gebruik van de kleuren geel en ultramarijnblauw is typerend voor Vermeer. De compositie is geordend, maar de expressies en de brief creëren een gevoel van drama en onzekerheid. Het licht benadrukt de gezichten en de texturen van de stoffen. In de catalogus van het Rijksmuseum die hoort bij de Vermeertentoonstelling uit 2023 valt te lezen dat onderzoek van het Metropolitain Museum of Art in New York heeft aangetoond dat Vermeer aanvankelijk een gedetailleerd wandtapijt met vier grote figuren had aangebracht op de wand achter de vrouwen. Tijdens het schilderen verving hij dit door een donkere setting met een naar rechts weggetrokken gordijn*.
Dame en dienstmeid, The Frick Collection, New York
Het werk is een van zijn beroemde genretaferelen die de intieme sfeer van het zeventiende-eeuwse Nederlandse huiselijke leven weergeeft. ‘Dame en dienstmeid’ toont ook het meesterschap van Johannes Vermeer in het vastleggen van intense, kortstondige emoties en een intieme dialoog tussen de afgebeelde figuren, die blijft intrigeren.
*bron: Vermeer - catalogus Rijksmuseum 2023